In de strafschoppenserie waarin Italië Engeland versloeg in de UEFA Euro 2020-finale, werd de vaardigheid van de keepers overschaduwd door het vermeende falen van de Engelse spelers die hun schoten misten. Drie jonge spelers – Marcus Rashford, Jadon Sancho en Bukayo Saka – werden onderworpen aan stortvloeden van anti-zwart racistisch misbruik.
Een gastbijdrage van Rachel Anne Gillett, Universitair Docent Cultuurgeschiedenis, Universiteit Utrecht.
Een van de ergste dingen van dit racisme was hoe voorspelbaar het was. Racisme komt al lang voor in de Europese sporten en wordt versterkt wanneer gekleurde spelers in de schijnwerpers worden gezet tijdens grote internationale competities. Een tweet als reactie op de pesterijen legt dit fenomeen vast: “Als je scoort, ben je Engels. Als je mist, ben je een immigrant.”
Het waren niet alleen Engelse spelers die tijdens het toernooi zo behandeld werden. De Franse speler Kylian Mbappé kreeg te maken met online misbruik toen de Zwitserse doelman Yann Somer met succes zijn penalty verdedigde in de tweede ronde die les bleus naar huis stuurde. Racistisch misbruik duikt voortdurend op.
De enorme toename van de zichtbaarheid en populariteit van sport in de afgelopen eeuw, dankzij televisie, radio en internet, heeft de manier waarop fans zich verhouden tot spelers als lokale en nationale vertegenwoordigers, geïntensiveerd. Atleten worden het gezicht van een natie, en velen van ons pinnen patriottische hoop, angsten en frustraties op hen. Zie dit vaak geciteerde citaat van historicus Eric Hobsbawm over de kracht van voetbal om nationale gevoelens vast te leggen: “De … ingebeelde gemeenschap van miljoenen lijkt echter als een team van 11 benoemde mensen.”
Wanneer zichtbaar diverse teams wereldbekers winnen, wordt dat gezien als een antiracistische triomf. Het is een van de redenen waarom de overwinning van Zuid-Afrika in het wereldkampioenschap rugby van 1995 zo symbolisch was, zo snel na de ineenstorting van de apartheid. Het Franse herenvoetbalteam inspireerde golven van trots in het Franse multiculturalisme na hun overwinningen in 1998 en 2018. Dit werd gesymboliseerd in de slogan Black-Blanc-Beur (Zwart-Wit-Noord-Afrikaans) – een riff op bleu-blanc-rouge (blauw, wit en rood) de kleuren van de Franse vlag.
Maar het idee om raciale harmonie te bereiken door middel van diverse sportteams heeft tot controverse geleid. Historicus Laurent Dubois beschrijft in zijn boek over het Franse ‘voetbalimperium’ hoe de nationale vreugde van het winnen van een toernooi de moeilijke geschiedenis van racisme en uitsluiting verdoezelt.
Bovendien duren de vieringen slechts zo lang als de overwinning. Onderzoek heeft aangetoond dat wanneer zichtbaar diverse teams verliezen, bestaande uitsluitings- en racistische nationalistische onderstromen naar de oppervlakte komen, wat zich manifesteert als ontkenning dat gekleurde spelers tot de natie behoren. Als het team niet “wij” is, dan hebben “wij” niet verloren. Het was niet de natie, of “mijn” volk die faalde, het was deze indringer.
Dit kan verschillende vormen aannemen in landen waar blanke mensen niet de meerderheid zijn, maar de onderliggende vitriool is hetzelfde. Zo zijn islamitische Indiase sportsterren in hun eigen land aan dergelijk misbruik onderworpen, evenals Japanse spelers met een zwarte achtergrond.
Racisme en realiteit
Zulk misbruik is een bijzonder lelijke mix van verdriet, fandom, patriottisme, woede en zondebokken. In het geval van de Engelse spelers ontkent het de realiteit van hun geboorte, burgerschap en culturele opvoeding in Engeland – en de geschiedenis die het land, en Europa in het algemeen, tot een diep gemengde en etnisch diverse ruimte heeft gemaakt.
Wanneer fans racistisch misbruik maken, richten ze zich op spelers omdat ze worden gezien als “er niet bij horen”. Misschien voelt het afwijzen ervan veiliger dan het afwijzen van mensen die een denkbeeldige “echte” blanke nationale identiteit delen, en versterkt het een gevoel van superioriteit. Dit vereist zowel vergeten als opnieuw uitvinden, en suggereert diepe onzekerheid over de eigen identiteit.
Lilian Thurams beoordeling van het racisme dat hij ontving van zogenaamde ‘fans’ was genereuzer. Zoals Dubois schreef,
Hij heeft herhaaldelijk gezegd en geschreven dat het probleem simpelweg is dat ze gevangen zitten in een manier van denken, en dat ze niet de kans hebben gehad om daaraan te ontsnappen.
Sociologen, historici, kunstcritici, antiracistische activisten en mediawetenschappers zouden het met Thuram eens zijn over de omvang van het probleem. Er is een lange, diepe en wijdverbreide traditie om gekleurde spelers in Europa aan te duiden als “anders” dan de norm en als meer “fysiek” of minder “strategisch”.
Het is geen toeval dat slechts 3,9% van de coaches in de 14 grootste competities van Europa een etnische minderheidsachtergrond heeft. Onderzoeker Irene Blum en antiracisme-activist John Oliveira merkten op dat dit eeuwenoude historische patronen van zwarte arbeiders en blanke eigenaren repliceert, ondersteund door wetenschappelijk racisme, slavernij en kolonialisme.
Kunnen we dan voorbij de beledigende ontkenning van de geschiedenis gaan naar een meer volwassen en vreugdevolle fandom en nationale trots? Een muurschildering van Marcus Rashford – beklad door racisten en vervolgens door fans en supporters omgevormd tot een ontroerende plek van eer en respect – getuigt van dit potentieel.
Of – en hoe – de overheid actie gaat ondernemen, valt nog te bezien. De Britse premier Boris Johnson heeft gesuggereerd dat fans die online racisme verspreiden, kunnen worden uitgesloten van wedstrijden. Zijn critici hebben hem beschuldigd van hypocrisie en zeiden dat Johnson hielp bij het aanwakkeren van dergelijke reacties door te weigeren gejoel te veroordelen over spelers die op de knieën gingen.
Misschien zal deze laatste lelijkheid een transformatie bewerkstelligen van wetenschappelijke rapporten en beleidsdocumenten naar actie en structurele verandering. Dat zou commitment vergen van (sociale) media, financiers, coaches, spelers, trainingsacademies, maar ook van fans. Er zijn misschien sancties voor nodig om het te bereiken, maar het is een nobel doel.
Dit artikel verscheen eerder hier.
